خواب و کیفیت آن از مسائل مهم در بهداشت روان افراد به ویژه در سالمندان است. اختلال در میزان خواب و کیفیت آن با خستگی، بی حوصلگی، سردرد، خواب آلودگی روزانه و بسیاری دیگر از عوارض جسمانی می تواند همراه گردد.
برخلاف برداشت عموم، سالخوردگى لزوما موجب بروز مشکلات خواب نمی شود. ضمنا صحت ندارد که بگوییم سالمندان، همزمان با افزایش سن کمتر نیازمند خواب هستند. منظره چرت زدن فردی کهنسال در وقتی نامناسب، نشان دهنده محرومیت شدید خواب است.
طبق نظر کارشناسان، سالمندان روز هنگام به خواب مىروند، زیرا در طول شب، خواب شیرین به چشمانشان راه نمیابد. سالمندان مسنتر، به همان میزان جوانى یعنى شبى حدود هشت ساعت، به خواب احتیاج دارند.
پس اگر سن و سال، رباینده خواب نیست، علت چیست؟ خواب در افراد سالمند چه تغییری می کند؟
هم زمان با سایر تغییرات فیزیولوژیک در اعضای بدن از جمله سیستم اعصاب، در خواب سالمندان نیز تغییرات طبیعی بروز می کند که این تغییرات به معنی اختلال در خواب محسوب نمیشود. از جمله مدت زمان به خواب رفتن ممکن است طولانی تر شود، یعنی زمان به رختخواب رفتن یا شروع خواب کمی بیش از زمان مورد انتظار طول بکشد.
طول مدت خواب شبانه کمتر میشود
طول مدتی که فرد در خواب عمیق به سر میبرد کمتر میشود، به عبارت دیگر بر طول مدت خواب سبک و سطحی فرد افزوده میگردد. خواب ممکن است بریده بریده شود و فرد سالمند در طول مدت خواب شبانه خود چند بار از خواب بیدار شود و مجددا به خواب رود.
در افراد سالمند معمولا خواب جلو میافتد، به این معنی که زمان شروع خواب و بیدار شدن در صبح زودتر از گذشته رخ میدهد. میزان خواب آلودگی در طول روز نیز ممکن است در برخی از سالمندان به ویژه در سنین بالاتر افزایش یابد.
طول مدت خواب REM یعنی دوره ای از خواب که به دیدن رویا مربوط می شود، معمولا در افراد سالمند تغییر نمیکند. مدت زمان خواب طبیعی حدود 6 تا 9 ساعت است که در نزد افراد مختلف متفاوت است.
تغییرات و عوامل زیر میتواند به اختلال خواب در سالمندان منجر شود
- عدم رضایت از زندگی میتواند به خواب کوتاه شبانه و خواب طولانی در روز منجر گردد
- فقدان تعاملات اجتماعی میتواند به خواب طولانی در روز منجر گردد
- خانمها در معرض اختلال خواب بیشتری قرار دارند
- اضطراب و افسردگی میتواند به کاهش کیفیت خواب و دیر به خواب رفتن منجر شود
شایع ترین علل اختلال خواب
مشکلات پزشکی و روانپزشکی که با بیخوابی مرتبط شناخته شدهاند عبارتند از بیماریهای دید، نارسایی قلبی، آرتریت مزمن، سندرمهای مزمن، سکته مغزی، دیابت، بیماری آلزایمر، بیماری پارکینسون، بیماریهای گوارشی، افسردگی، اضطراب، اختلالات خوابی مانند حرکات متناوب اندام در خواب و سندرم پای بیقرار و آپنه انسدادی خواب که باعث انسداد مجاری تنفسی فوقانی و قطع تنفس میشود.
همچنین برخى از عوامل بازدارنده خواب عبارتند از:
- بیمارىهاى جسمی همچون ورم مفاصل، ناتوانىهاى جسمى یا ناراحتىهاى ریوى
- بیماری روانپزشکى مانند افسردگى
- بیمارى قلبى، مرض قند (دیابت)، نارسایى کلیوى و تنگى نفس
- نشانه هاى مراحل زیستى نظیر دوره بعد از یائسگى و گرگرفتگىها
- پارهاى داروهاى تجویزى
- خر و پف کردن به ویژه آن طور که در میان افراد چاق معمول است
- سندروم پاهاى بی قرار، نوعى اختلالات حرکتى عصبى است که با تمایل مقاومتناپذیر براى حرکت دادن اعضا متمایز مىگردد. احساسات ناخوشایند گزگز کردن، خزش و کشش با نشانگان پاهاى بی قرار عمدتا در پاها رخ مىنماید و شبها شدیدتر شده و در سراسر شب، خواب را براى این گروه دشوار میسازد
توصیههایی براى خواب سالمندان
- فرد سالخورده را تشویق کنید که حتى در روزهاى تعطیل، سر ساعت بخوابد و بلند شود. این عمل سبب تقویت چرخه خواب و بیدارى بدن شده و موجب بهتر خوابیدن او در شب مىگردد
- پیرها باید پیش از خواب، از خوردن و آشامیدن زیاد خوددارى کنند. رعایت این مورد سبب مىگردد که آنان در طول خواب شب به دستشویى نروند
- آنها نباید شبها کافئین بنوشند و یا سیگار بکشند، زیرا این مواد، آن ها را از خواب بازمىدارند. معلوم شده است که سیگار کشیدن در شب، موجب بروز نشانههاى ترک اعتیاد بوده و مبادرت بدان در بستر، خطرناک نیز مىباشد
- ورزش مرتب، موجب خواب آرامبخشتر مىگردد
- حتما از تماشای تلویزیون یا مطالعه در بستر، پرهیز کنند
- برای شام، غذای سبک و یک لیوان شیر ولرم بخورند
- قبل از خواب، در صورت امکان دوش آب گرم بگیرند
- تشک را بررسى نمایید. اگر ناصاف یا کاملاً کهنه است، آن را نو کنید. تشکى را انتحاب کنید که نرم و راحت باشد
- برخی داروها ممکن است خواب ایشان را دچار اختلال کنند. حتما قبل از شروع مصرف این داروها به پزشک خود بگویید که برای خوابیدن مشکلی ایجاد نشود، تا در صورت نیاز مقدار یا نحوه مصرف یا زمان مصرف داروها بهوسیله پزشک تغییر کند
- یکى دیگر از عوامل بیدارى شبانه، خُر و پف کسى است که نزدیک فرد سالمند خوابیده است. از این رو باید از او بخواهند که در اتاق دیگر بخوابد تا هر دو خواب شبانه راحتترى داشته باشند
- چنان چه بىخوابى خیلى شدید باشد، قرصهاى خوابآور آخرین علاج است. با این حال، نظر پزشک را جویا شوید. اوست که مىتواند قرص خواب تجویز کند که اولاً به مقدار مناسب بوده و ثانیا با سایر داروهاى فرد سالمند تداخل نداشته باشد